
İşçilerin sahip olduğu önemli haklarından birisi de 4857 sayılı kanunun kendilerine tanıdığı izin hakkıdır.
Hem işçi hem de işveren açısından işçinin iznin hakların tam ve doğru olarak bilinmesi ve kullanmasının çalışma hayatına etkileri bir hayli fazladır.
İzin; işçinin bedenen ve ruhen dinlenebilmesi ve çalışma sürelerinde de daha verimli çalışabilmesi adına kendisine verilen bir nevi tatildir. İzin hakkının kullanılmasının en önemli kriteri ise işçinin çalışmıyor olmasıdır.
Konuyla ilgili detaylara girmeden önce işçinin ilgili izin haklarını kullanıp kullanmadığının ispat yükünün işverenin üzerinde olduğunu belirtmekte fayda var.
Bu nedenle işveren, gerek yıllık ücretli izin gerek diğer izinleri işçiye vermediği veya verdiğini ispatlayamadığı takdirde işçi iş sözleşmesini haklı nedenle feshetme hakkını elde eder. Bu nedenle işçi hem kıdem tazminat talebinde bulunabileceği gibi hem de doğmuş izinlerin ücretlerini mahkemeden talep edebilmektedir.
İzin hakkını şu dört başlıkta toplayabiliriz.
Yıllık ücretli izin
Ücretsiz izin
Mazeret izni
Diğer izinler
1) YILLIK ÜCRETLİ İZİN
Yıllık ücretli izne hak kazanmanın şartı, işçinin işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olmasıdır. Ancak nitelikleri sebebiyle bir yıldan az süren mevsimlik veya kampanya işlerinde çalışanlara bu Kanunun yıllık ücretli izinlere ilişkin hükümleri uygulanmaz.
4857 sayılı İş Kanunu yıllık izin gün sürelerini sayılarını ikiye ayırarak belirlemiştir. Bunlardan ilki çalışanın yaşı diğeri ise çalışanın o işyerindeki kıdemi esas alınarak belirlenmiştir.
İşyerinde işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verilir.
Yıllık ücretli izin hakkından vazgeçilemez. Niteliklerinden ötürü bir yıldan az süren mevsimlik veya kampanya işlerinde çalışanlara bu Kanunun yıllık ücretli izinlere ilişkin hükümleri uygulanmaz.
4857 sayılı İş Kanunu yıllık izin gün sürelerini çalışanın o işyerindeki yaşı ve kıdemi dikkate alınmak kaydıyla ikiye ayırarak belirlemiştir.
Kanuna göre18 yaşından küçüklere (18. yaş dâhil) ve 50 yaşından büyüklere (50. yaş dâhil) 20 işgününden az yıllık ücretli izin verilemez. Bu süreler yasanın belirlediği taban süreler olup bireysel iş sözleşmeleri ya da toplu iş sözleşmeleri ile bu süreler arttırılabilir ancak azaltılamaz.
Ayrıca İş Kanunu bazı işçilere pozitif ayrımcılık yapmış ve bunların lehine olmak üzere, yıllık izin sürelerini farklı belirlemiştir. Buna göre; yer altı işlerinde görev yapan işçilerin yıllık izin süreleri 4’er gün arttırılmak suretiyle uygulanır.
Kıdeme Göre Yıllık Ücretli İzin Süreleri
İşçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi, hizmet süresi;
a) Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dâhil) olanlara ondört günden,
b) Beş yıldan fazla onbeş yıldan az olanlara yirmi günden,
c) Onbeş yıl (dâhil) ve daha fazla olanlara yirmi altı günden, az olamaz.
Bu süreler iş günü olarak belirlenmiştir.
İş Kanunu’nda yıllık izin kullanımı işçinin ya da işverenin takdirine bırakmamıştır. Kanunun 53’üncü maddesinde hem yıllık iznin verileceğini kesin bir dille ifade etmiş hem de bu haktan vazgeçilemeyeceğini de belirtilmiştir.
“Uygulamada karşılaşılan özellikle de işçinin yıllık izin hakkından vazgeçmesi hali ve bunun karşılığında hak ettiği yıllık izin ücretinin ödenmesi şeklindeki bir uygulama kesinlikle yanlış olup kanuna da aykırıdır.”
Yıllık ücretli iznin bölünmesi
İş Kanunu’nun 56’ncı maddesi, yıllık ücretli iznin bölünemeyeceğini açık bir şekilde ifade etmiştir. Buna rağmen; işçi ile işverenin anlaşması halinde bölünmesine de müsaade etmiştir. Ancak bu sınırsız bir hak değildir. Kanunda 53 üncü maddede öngörülen izin süreleri, tarafların anlaşması ile bir bölümü on günden aşağı olmamak üzere en çok üçe bölünebilir.
Yıllık İzinler Ne Zaman Kullanılacağı
4857 sayılı İş Kanunu’nun 60. maddesince hazırlanarak yürürlüğe konulmuş olan Yıllık Ücretli İzin Yönetmeliği’nin 7. maddesinde, işçinin izin isteğini en az bir ay önceden işverene bildirmesi gerektiği açıklanmıştır. 8. maddesinde ise işverenin işçinin izin kullanma tarihi ile bağlı olmadığı, işçinin talebi ve iş durumu dikkate alınarak izin döneminin belirleneceği ifade edilmiştir.
Yıllık izin ücreti
İşveren, yıllık ücretli iznini kullanan her işçiye, yıllık izin dönemine ilişkin ücretini ilgili işçinin izine başlamasından önce peşin olarak ödemek veya avans olarak vermek zorundadır. Bu ücretin hesabında 50 nci madde hükmü uygulanır.
Yıllık Ücretli İzne Ek Olarak Verilmesi Gereken Yol İzni
Yıllık ücretli izinleri işyerinin kurulu bulunduğu yerden başka bir yerde geçirecek olanlara istemde bulunmaları ve bu hususu belgelemeleri koşulu ile gidiş ve dönüşlerinde yolda geçecek süreleri karşılamak üzere işveren toplam dört güne kadar ücretsiz izin vermek zorundadır. (4857 S.K. 56/5. fıkrası).
2) ÜCRETSİZ İZİN
İş Kanunu’nda ücretsiz izin uygulaması doğrudan düzenlenmemiştir.
Ancak sınırlı sayıda belirlenen ve aşağıda açıklanan durumların varlığı halinde ücretsiz izin gündeme gelebilmektedir.
Örneğin; 2020 yılında yaşanan Covid-19 salgını nedeniyle Kanuna eklenen geçici 10’uncu madde ile işverenlere, işçilerini tek taraflı olarak ücretsiz izne çıkarma hakkı verilmiştir. Buna göre; maddenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç aylık süreyi geçmemek üzere işveren işçiyi tamamen veya kısmen ücretsiz izne ayırabilme hakkı verilmiştir. Ancak çözüm amaçlı getirilen bu ücretsiz izin uygulaması geçicidir.
Analık halinde ücretsiz çalışma ve süt izni
Kadın işçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam onaltı haftalık süre için çalıştırılmamaları esastır. Çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenir. Ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın işçi isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilir. Bu durumda, kadın işçinin çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir.
Yukarıda öngörülen süreler işçinin sağlık durumuna ve işin özelliğine göre doğumdan önce ve sonra gerekirse artırılabilir. Bu süreler hekim raporu ile belirtilir.
Hamilelik süresince kadın işçiye periyodik kontroller için ücretli izin verilir.
Hekim raporu ile gerekli görüldüğü takdirde, hamile kadın işçi sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde işçinin ücretinde bir indirim yapılmaz.
İsteği halinde kadın işçiye, onaltı haftalık sürenin tamamlanmasından veya çoğul gebelik halinde onsekiz haftalık süreden sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz.
Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır.
Kadın işçinin erken doğum yapması halinde ise doğumdan önce kullanamadığı çalıştırılmayacak süreler, doğum sonrası sürelere eklenmek suretiyle kullandırılır. Doğumda veya doğum sonrasında annenin ölümü hâlinde, doğum sonrası kullanılamayan süreler babaya kullandırılır. Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya evlat edinene çocuğun aileye fiilen teslim edildiği tarihten itibaren sekiz hafta analık hâli izni kullandırılır.
3) MAZERET İZNİ
Mazeret izni işveren tarafından verilmesi zorunlu olan ücretli bir izindir.
Kanunda sınırlı sayıda belirlenmiştir. İşçiye evlenmesi veya evlat edinmesi ya da ana veya babasının, eşinin, kardeşinin, çocuğunun ölümü halinde üç gün, eşinin doğum yapması halinde ise beş gün ücretli izin verilir. İşçilerin en az yüzde yetmiş oranında engelli veya süreğen hastalığı olan çocuğunun tedavisinde, hastalık raporuna dayalı olarak ve çalışan ebeveynden sadece biri tarafından kullanılması kaydıyla, bir yıl içinde toptan veya bölümler halinde on güne kadar ücretli izin verilir.
4) DİĞER İZİNLER
Bu izinlerin genellikle günlük değil saatliktir bu izin türlerine bir örnek vermek gerekirse;
Yeni iş arama izni:
İhbar bildirimi yapılan işçinin bildirim süreleri içinde işveren, işçiye yeni bir iş bulması için gerekli olan iş arama iznini iş saatleri içinde ve ücret kesintisi yapmadan vermeye mecburdur. İş arama izninin süresi günde iki saatten az olamaz ve işçi isterse iş arama izin saatlerini birleştirerek toplu kullanabilir.
Not: Burada yer alan yatırım bilgi, yorum ve tavsiyeleri yatırım danışmanlığı kapsamında değildir.