Bu makalemde Mental Muhasebe konusunu siz değerli okuyucularıma en yalın haliyle anlatmaya çalışacağım. Konuyu derinlemesine öğrenmek isteyenler önlerinde saygıyla eğildiğim değerli hocalarımın akademik makalelerini okuyabilirler.
Mental Muhasebe yani zihinsel muhasebe Nobel Ekonomi ödüllü ekonomist Richard Thaler‘in ortaya sürdüğü bir kavram.
Bireysel Mental Muhasebe
Bireysel olarak düşündüğümüzde, insanların paralarını, tamamen zihinlerinde yaratmış olduğu niyetlerine göre farklı kategorilere ayırarak harcamalarına Mental muhasebe denmektedir.
Klasik ekonomi, insanların paralarını harcarken akılcı davranışlar sergilediğini savunurken davranışsal ekonomi akılcı değil de duygularıyla hareket ettiklerini ispatlamaya çalışır.
Mental Muhasebe hepimizin günlük hayatından uyguladığı (davranışsal iktisat alanındaki) tüm paramızı bir havuz olarak görmek yerine, harcamalarımızı ön yargılarımıza göre yani, hedeflerimiz ve niyetlerimiz doğrultusunda ufak hesaplara bölerek gerçekleştirdiğimizi anlatır.
Bireylerin harcamalar konusundaki verdikleri kararlar kendilerine çok gerçekçi, doğru gözükse de bizim şartlanma diye tarif edebileceğimiz farklı kategorilere yerleştirme işlemi yanıltıcı durumlara sebep olabilmekte ya da kişiye göre değişebilmektedir. Başka bir ifadeyle Mental (zihinsel) muhasebenin farkında olunmaz ise hata yapılması ve zarar görünmesi kaçınılmazdır.
Konuyu basit bir örnekler açıklamak gerekirse, ilköğretim son sınıfta okuyan çocuğunuzu liseyi özel bir lisede okutmak niyetiyle para biriktirmeye başlamaya karar verdiniz. Bunun içinde bankada bir hesap açarak her ay hesaba 500 TL yatırmaya niyet ettiğiniz düşünelim. Parayı yatırıyorsunuz ama yatırmaya başladığınızdan itibaren kredi kartlarınızın asgari tutarlarını ödemeye başladınız ve her ay faiz ödüyorsunuz. Bir tarafta ödenen faiz, bir tarafta faiz kadar getirisi olmayan kadar parayı biriktirmek.
Siz olsaydınız ne yapardınız?
Örnekten anlaşılacağı üzere bireylerin finansal olayları değerlendirirken iki temel mental hesap üzerinden kararlarını aldıklarını anlıyoruz.
Özünde de Mental muhasebe teorisi bize bireylerin sahip oldukları her varlığa farklı anlamlar yükleyip bunun sonucu olarak da akılcı davranmayıp varlıklarına zarar vermekte olduğunu anlatmaktadır.
Kurumsal Mental Muhasebe
Kurumların da kişi (tüzel kişi) olduğu ve bu tüzel kişilikleri de bireylerin yönettiği düşünüldüğünde Mental muhasebe kurumsal yönden de kurumların para ve para ile ifade edilebilen varlıklarını niyetlerine, maliyetlerine veya kaynağına bağlı olarak ayrı ayrı hesaplara ayrıma eğilimde olduklarını ifade eder. Bu nedenle parayı (ve parasal kaynaklarını) hangi kategori içine dâhil etmişlerse ona göre, değer vermektedirler.
Richard Thaler “Zihinsel muhasebe, bireylerin ve hane halklarının finansal faaliyetleri düzenlemek, değerlendirmek ve takip etmek için kullandıkları bilişsel işlemler kümesidir” tanımını yapmıştır. Gerçekten de karar vericiler rasyonel (akılcı)ya da irrasyonel (akıl dışı-niyet -duygu) kararlarını düzenli bir şekilde tekrarladıkları psikolojik ön yargılarıyla verebilmektedirler.
Kurumların faaliyet dönemleri sonunda hazırlanan raporlarda ortak değer (ölçü) paradır. Hazırlanan tablolar herkese göre farklı anlam ifade edebilmektedir.
Konuyu örnekler açıklama gerekirse hazırlanan raporlar;
Şirket pay sahipleri açısından raporlara koydukları sermaye karşısında alacakları kar payı açısından bakılırken;
Şirkete finans sağlayanlar açısından verdikleri borca karlık gelen anapara ve faiz ödemelerinin zamanında yapılıp yapılamayacağıdır.
Yatırımcılar açısından bakıldığında büyüme potansiyeli, fırsat ve riskleri, güçlü ve zayıf yönleri, stratejileri gibi hususları ifade eder.
Yöneticileri açısından bakıldığında ise şirketin sektördeki yerini koruyabilmek, büyüyebilmek ve daha fazla kar edebilmek için kaynakların nasıl ve nerede kullanıldıkları, ne için ve ne şekilde kullanıldıklarının değerlemesidir.
Özetle;
Bireysel gerekse kurumsal anlamda Mental muhasebe yapılacak harcama ve katlanılacak maliyetin karşılığında ulaşılacak faydanın karşılaştırılmasına yardımcı olmaktadır.
Faydalı olması ümidiyle…
Richard H. Thaler kimdir:
Richard H. Thaler (12 Eylül 1945, New Jersey), Amerikalı ekonomisttir. Chicago Üniversitesi Booth İşletme Okulu'nda ekonomi profesörüdür. 2015 yılında Amerikan Ekonomi Derneği'nin başkanlığını yaptı.
Kahneman ve Tversky tarafından geliştirilen Beklenti Kuramı’nın tüketici kararları üzerindeki etkisini inceleyen Richard Thaler (1980, 1985), zihinsel muhasebe (Mental Muhasebe/Accounting) kavramını literatüre kazandırmıştır
Cass R. Sunstein ile birlikte 2008’de yazdığı ve en çok satanlar arasına giren "Nudge" adlı kitabı "Dürtme" ismiyle Türkçe’ye de çevrildi.
Thaler'in "Dürtme" teorisi, bütçe açıklarının harcama hedeflerini sınırlandırdığı bir dönemde politikacıların oy verenleri etkilemek ve toplumları şekillendirmek için alabilecekleri inisiyatifleri gösteriyor.