Ticaret üretilen mal ve sunulan hizmetlerin dönüşümünü anlatan kavramdır. Üretildiği ülke içerisindeki dönüşümü iç ticaret, ülke ve bölgeler arasındaki dönüşümü ise dış ticaret olarak adlandırılır. Dış ticaret kavramı ise ülkelerin gayri safi milli hasılalarını belirlemede büyük rol oynayan ihracat ve ithalat gibi iki önemli terimi içinde barındırır.
İhracat, ülke içerisinde üretilen malların başka bir ülkeye doğrudan ya da dolaylı olarak satılmasıdır. İthalat ise başka bir ülkede üretilen malların satın alınmasıdır.
İhracat ve ithalat arasındaki denge, dış ticaret dengesi kavramı ile ifade edilir. Kısaca dış ticaret dengesi, ithalat ve ihracat tutarları arasındaki farktır. Bu fark ithalatın ihracatı geçmesi sonucunda meydana gelmişse, bu duruma dış ticaret açığı, ihracatın ithalatı geçmesi sonucu meydana gelmişse dış ticaret fazlası olarak izah edilir.
Bir ülkenin dış dünya ile gerçekleştirdiği ticaretin toplamına dış ticaret hacmi denir. Formüle edersek;
Dış ticaret hacmi = ithalat + ihracat toplamıdır.
İthalat için gerekli olan dövizin hangi oranda ihracattan karşılandığını gösteren orana ise ihracatın ithalatı karşılama oranı denir. Bunu formüle edersek;
İhracatın ithalatı karşılama oranı = ihracat/ ithalat şeklinde olacaktır.
Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, teknoloji ve sanayi geliştirme alanında yeterli seviyede olamadıkları için bu alanda yoğunluklu olarak ithalat faaliyetlerini gerçekleştirmektedir
Dış ticaret açığı az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde görülen bir sorundur.
Dış ticaret Açığı:
Az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde ihracat, emek yoğun ürünler veya hammadde satışı şeklinde ihracat gerçekleşmektedir. İthalat ise genellikle gelişmiş ülkelerden teknolojik ve katma değeri yüksek ürünler şeklinde yapılmaktadır. Genellikle ülkeleri ithalata yönelten sebeplerin başında, ithalata konu olan (o) malın ülkede üretilmemesi/üretilememesi veya ithalata konu malın fiyatının dış ülkelerdeki fiyatlara göre yüksek olmasıdır. İhracat fiyatlarının ithalat fiyatlarından daha düşük kalması, ithalat tutarının karşılanamaması sonucunu doğurur. Ayrıca döviz kuru hareketliliği ve bu hareketlere bağlı olarak yerli ve milli paranın değer kaybetmesi, dış ticarette açık verilmesinde önemli etkenlerdir.
Kısa dönemde zararlı etkisi olmayan dış ticaret açığı, uzun vadede ekonomiyi kötü etkileyerek ülkede döviz kıtlığı yaşanmasına sebep olur.
Ödemeler Dengesi / Cari Denge:
Genellikle finans haberlerinde sıkça duyduğumuz dış ticaret dengesi ile ödemeler dengesi (cari denge) sıkça karıştırılmaktadır. Yukarıda açıkladığımız üzere dış ticaret dengesi mal ticaretinin sonucu olarak gerçekleşmektedir. Cari dengede ise dış dünya ile olan hizmet ticareti (en önemli kalem turizm) de işin içine girmektedir.
Ödemeler dengesi TCMB'nin sitesinde şöyle ifade edilmektedir:
“Bir ekonomide yerleşik kişilerin, diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşikler) ile belli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistikî bir rapor.”
Daha net ifade etmeye açılırsak; yerleşiklerin, (ülkede bir yıldan daha fazla süreyle devamlı ikamet eden, ekonomi içinde faaliyette bulunan kişi ve kurumlar) yurtdışında yerleşik olanlarla belli bir dönem içerisinde yapmış olduğu ekonomik işlemleri (alacaklar ve borçlar dâhil) göstermek üzere hazırlanan rapordur.
Ödemeler dengesi raporu; aylık, üç aylık ve yıllık olarak ölçülen verilerle oluşturulur.
Bu rapora (tabloya) mal ve hizmet ihracatı, alınmış borçlar gibi maddeler artı olarak (yani alacak), yapılan yatırımlar, borçların ödenmesi, mal ve hizmet ithalatı eksi kalem (yani borç) olarak yazılır.
Cari Açık:
Cari açık ülkenin dış dünyadan dolar ihtiyacını gösterir.
Kısaca örnekleyecek olursak; ABC ülkelerinden 100 milyar $ ithalat yapan, DEF ülkelerine de 60 milyar $ ihracat yapan bir ülke 40 milyar dolar dış ticaret açığı verirken, GHI ülkelerinden turizm gelir gider farkı olarak 30 milyar $ fazla vermişse 10 milyar dolar cari açığı olacaktır. Yani cari açığın finansmanı için 10 milyar dolara ihtiyacı olacaktır.
Bir ülkede ihracat veya büyüme mal ithalatını (ham madde, ara malı ve yatırım malı) gerektiriyorsa buna ithalat bağımlılığı adı verilir. İthalat ile aynı oranda İhracat da artıyorsa sorun olmayacaktır. Artmıyorsa dış ticaret açığı kaçınılmazdır. Dış ticaret açığını turizm gelirleri finanse ediyorsa yine sorun yoktur. Aksi durumun devamında ise cari açık kaçınılmazdır.
Oluşan cari açık ekonomide kırılganlıkları da beraberinde getirir. Bu durumda kırılganlığı azaltmanın yolu, doğrudan yabancı yatırımlar ve uzun vadeli borçlanma ile finanse edilmesiyle olur. Edilemediği durumlarda uzun vadede ekonomik kriz kaçınılmaz olur.
Net Hata Noksan (NHN):
Herhangi bir ülkenin diğer ülkeler ile arasındaki ekonomik ilişkilerinin gösterildiği ödemeler dengesi ile ilgili verilerin oluşturulmasında cari işlemler hesabı ile rezerv varlıklar dâhil sermaye ve finans hesapları toplamı, sıfırdan farklı sonuç verdiğinde fark ters işareti ile “net hata ve noksan” kalemine kaydedilerek ödemeler dengesi eşitliği sağlanmaktadır.
NHN oluşmasındaki nedenler özetle şöyle sıralanabilir:
İthalat veya ihracat için malın hareketi ile ödemenin farklı bilanço dönemlerine yansımasından kaynaklanan zaman uyumsuzluğu,
Gümrük işlemlerinde meydana gelen beyan hataları,
Ödemeler dengesindeki çeşitli kalemlerden elde edilen gelirlerin ekonomik sistem dışına (yastık altına – kasalara) çıkarılması veya finansman ihtiyacı durumunda sistem dışından kaynak olarak kullanılması.
Bazı verilerin (turizm ve bavul ticareti gibi) anket kaynaklı elde edilmesi sonucu oluşabilecek hatalar.
Son söz;
“Hepsinden kurtulmanın tek yolu, ülkenin tükettiğinden daha çok üretmesidir.”
Not: Burada yer alan bilgi, yorum ve görüşler yatırım tavsiyesi niteliğinde değildir.