Tüm dünya ekonomilerinde yaşanan yüksek enflasyonla beraber, ekonomi haberleri içinde ve hararetle yapılan tartışmaların hemen her birinde baz etkisi kavramını sıkça duymaya başladık. Genellilikle de “enflasyon …… ayı sonrası baz etkisiyle düşecek” şeklinde cümleler duyuyoruz.
Ekonomide baz etkisi; enflasyon, büyüme ve ihracat gibi kavramların gelişmesiyle birlikte ortaya çıktığından, bu kavramlarla ilgili veriler açıklanırken daha sıkça karşılarız.
O halde gelin hep beraber bu baz etkisi neymiş? Halk bunu hisseder miymiş? Bir bakalım...
T.C.M.B enflasyonun tarifini yaparken, “sadece belli bir malın veya hizmetin fiyatının tek başına artması değil, fiyatların genel düzeyinin sürekli bir artış göstermesi” olarak ifade ediyor. Enflasyon düşmesini de, “fiyatların düşmesi insanların alım gücünün artması, gelirlerinin yükselmesi demek değildir. Enflasyonun düşmesi, fiyatların daha az artması (yani artışın devam etmesi ama eskisine göre artışın yavaşlaması), insanların alım güçlerinin daha az azalması ve neticesinde istikrar ve refah demektir" ifadelerini kullanıyor.
Öncelikle belirtelim ki fiyatlar (aydan aya) çok fazla değişmiş olmasına rağmen, yıllık enflasyonun çok farklı çıkmasında baz etkisinin rolü çoktur.
Kilit öneme sahip büyüme, ihracat ve enflasyon verileri söz konusu olduğunda değişimi hesaplayan oranlar baz etkisi içermektedir.
Ekonomi ve finans alanında baz etkisi temelde matematiksel bir olgu olarak tanımlanır.
Baz etkisi (Base Effect), karşılaştırma yapılacak iki farklı dönemden bir önceki dönemde yaşanan aşırı yükselme ya da düşüşün sonraki dönemin sonuçları üzerinde yarattığı etkiye denir.
Ekonomik veriler (enflasyon ile aylık ve çeyreklik bazda büyüme gibi) her ne kadar aylık bazda açıklansa bile genellikle yıllıklandırılmış şekilde yani yıllık bazda sunulmaktadır. İlgili ayın enflasyon verisi hesaplanırken geçtiğimiz yıl aynı dönemdeki genel fiyatlar seviyesinin yüzdesel farkı alınmaktadır. İşte baz etkisi de yıllık değişiminin son ayda gösterdiğinden değil, 12 ay önceki değişiminden etkilenmesi durumunu gösteren veridir.
Baz etkisi olarak açıklanan bu veri her şeyin yolunda gideceği varsayımıyla devreye giren bir mekanik hesabı yansıtır. Sonuç, pozitif ya da negatif olarak etki yapabilir. Yani her zaman aynı yönlü etki etmez. Sonucun özelliğine göre farklı yorumlanır.
Herhangi bir aydaki referans alınan değer düşükse yüksek bir değişim oranı üretir. Önceki yılın aynı ayında yüksek ise bu kez düşük bir değişim oranı üretir. Bu iki tür görünüm bazen ekonomi çevrelerinde ve kamuoyunda yoğun tartışmalara yol açar. Konuyu basit bir örnekle açıklamaya çalışalım.
Büyümede önceki yıla göre bir yavaşlama yaşanırken, yüksek oranlı bir oranın açıklanması şaşırtıcı gelebilir. Ekonomide gözle görülür bir canlanma yaşanmadığı halde önceki yıla göre artış oranlarının yüksek çıkması kuşku yaratabilir. Ya da tam tersi olarak baz etkisi nedeniyle ekonominin canlandığı bir dönemde, düşük büyüme oranları ile karşılaşılabilir. Bir önceki dönem referans alınan değerin daha düşük ya da daha yüksek bir endeks olması durumda etkili olur.
Örneğin 2021 Kasım ayı yıllık enflasyonu hesaplamasında, 2021’nin Kasım ayı tüketici endeksinin 2020 yılı Kasım ayı tüketici endeksine göre yüzde değişimine dikkat edilir. 2021 yılı Kasım ayında tüketici endeksi normal ortalamalara göre çok daha düşük bir oranda yükseldiyse 2022 yılı Kasım ayında yıllık enflasyonu artmış bir baz etkisi görülür.
Verilerde görülen sapmalar, cari gelişmelere ek olarak referans dönemden kaynaklı baz etkisinin de önemi vardır.
Ekonomik veriler üzerinden yapılan hesaplamalar bir önceki yıl/ay ve sepette hangi veriler üzerinden yapılmışsa gelecek yıl/ayda da hesaplamaya konu olan verilerin değerleri üzerinden yapılır/yapılmalıdır.
Önemli bir konuyu da hatırlatmakta fayda var; içinde bulunulan dönemde düşen ekonomik aktivite nedeniyle cari dönemde düşük büyüme verisi açıklanması, gelecek adına ciddi bir baz etkisi oluşturabilir.
Not: Burada yer alan bilgi, yorum ve görüşler yatırım tavsiyesi niteliğinde değildir.