Küresel ekonomideki borçluluk oranlarına baktığımızda, cumhuriyetin yüzüncü yılında belki de küresel bazda yaşanacak, yüzyılın en önemli krizine yaklaştığımızı görüyoruz.
Yaklaşık son iki yıldır küresel piyasaların en önemli sorunu enflasyon olarak karşımıza çıkmakta. Merkez Bankaları para politikaları ile bu mücadeleyi sürdürüyor olsa da, koşulların iki ileri bir geri değişiyor olması, bu sarmalın zannedildiğinden çok daha önemli bir boyutta olduğunu kanıtlar nitelikte.
Dünyada merkez bankaları yetkililerine enflasyonun durumu sorulduğunda, yangını söndürmekle uğraşırken yorgun düşmüş bir adam misali, yangını tarif etmekte zorlandıkları her hallerinden belli.
Gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde açlık sınırı gibi aşırı yoksulluk seviyesinin altına düşen milyonlar, küresel enflasyondan ciddi oranda etkileniyor.
Özellikle yaşanan son bir yıllık süreçte, gittikçe artan enflasyonun etkisiyle, fiyat düzeylerini doğru olarak tespit etmek neredeyse imkânsızlaştı. Durum gıda ve temizlik gibi temel ihtiyaç maddelerinin fiyatlarının artmasıyla yaşam maliyeti krizine, emlak piyasasında ise barınma krizine gidiyor gibi görünüyor.
Maalesef enflasyon her ülkede toplumsal kırılmalara da yol açan çok hassas bir konu durumuna geldi.
Küresel bazda yaşanan salgının piyasalarda durgunluğa yol açması ve ticaretin durma noktasına gelmesiyle merkez bankalarının para basarak ekonomileri canlandırmaya çalışması küresel enflasyon sonucunu meydana getirdi.
Yaşanan olaylar kelebek etkisi analojisinin ekonomi, psikoloji, felsefe ve politika gibi başka alanlarda da kullanmasına sebep oldu. Bilindiği üzere; bir sistemin başlangıç verilerinde yapılan küçük değişikliklerin, büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmesine “kelebek etkisi” denir.
Ekonomik sistemde yaşanmaya başlayan kelebek etkisi, küresel bir ekonomik krize yol açabilecek gibi görünüyor.
Hepiniz şu klasik tabiri mutlaka duymuşsunuzdur: “Amazon ormanlarında bir kelebek kanat çırpsa, Amerika’da fırtına çıkabilir.”Gerçekten de öyle oldu. Ama bu durum sadece Amerika ile sınırlı kalmadı. Amerikan’ın yüksek borçları nedeniyle temerrüde dahi düşebileceğinin konuşulmaya başlaması durumun vahametini daha da gözler önüne serdi. Enerji ve gıda tedarikinde yaşanan sıkıntılar sebebiyle Avrupa’nın da ekonomik durgunluğa girme ihtimali Avrupa Merkez bankasını da parasal genişlemeye itti. Kelebek etkisiyle bu durum tüm dünya merkez bankalarına sirayet etti. Yani “ABD hapşırdı AB nezle oldu”
Peki, kelebek etkisiyle başlayabilecek olan bu kriz, domino etkisi meydana getirirse ne olur?
Dünya genelinde yaşanan enflasyon neticesinde, halk bir taraftan ekonomik sorunlarla başa çıkmaya çalışırken, bir taraftan da merkez bankası başkanları ve siyasilerin ağızlarından çıkacak mesajlara odaklanmış durumda bekliyor. Yüksek enflasyonla maalesef servet el değiştirirken yukarıdakiler ile aşağıdakiler arasında uçurum derinleşiyor. Yukarıdakiler tuzu kuru bir şekilde, altın varaklı koltuklarda arzı endam ederken, günü kurtarmaya çalışan halk ise ev kirasını, faturaları, çocukların okul masraflarını çıkarabilmek için hafta sonları ek iş yapıyor ve yarınlara umutla çıkabilmeyi umuyor.
Kısaca “Filler tepişirken çimler eziliyor”
Domino etkisi, sektörde bir şirketin iflas etmesi, diğer şirketlerin de iflas etmesine neden olmasıyla ilk olarak sektörel bazda kendini göstermektedir. En nihayetinde de o sektörde bir kriz meydana geliyor.
Başka şekilde bir ifade kullanmak istersek bir domino taşının devrilmesi, diğer domino taşlarını da tetikleyerek, diğer taşlarında devrilmesi olarak izah edilir. Yani domino etkisi, genellikle bir olayın başka olayları tetikleyerek başlatılmasıyla ortaya çıkar. Bu tetikleme sonucunda, bir kriz ya da skandalın ortaya çıkmasıyla, diğer şirketler ve sektörler üzerinde de etkili olabileceğini anlatmak için kullanılır.
Domino etkisinin şiddeti tedbir alınmadığında, devamında “çığ etkisini” meydana getirecektir.
Nasıl ki depresyona girer ve bu depresyon fazlaca uzarsa zamanla bedensel fonksiyonlarınızda yaşanan aksamalar bağışıklığınızı zayıflatır, iştah dengenizi altüst eder, sonunda kalp krizine, beyin felcine bile davetiye çıkarır. Ekonomide yaşanacak bir ekonomik depresyon, da domino etkisinin şiddetini arttırarak yerine çığ etkisine bırakır. Çığ etkisi kendini bir dizi olayın birbirine bağlı olduğu karmaşık sistemlerde meydana getirerek gösterir. Tıpkı bir hastalığın insandan insana bulaşmasıyla büyük bir salgına neden olabilmesi gibi.
Üstelik bu sosyal/politik olaylarda da görülebilir. Bilindiği üzere çığ karın bir noktada harekete geçmesiyle başlar ve ardından diğer karların hareket etmesi sonucunu doğurur. Çığın büyüklüğü ilk hareketin ne kadar güçlü olduğu, yamaç eğimine, karın nem oranına ve diğer faktörlere bağlı ise ekonomi ile sosyal ve politik alanlarda, bir protesto hareketi, diğer ülkelerde de benzer hareketlerin ortaya çıkmasına ve sonunda bir devrim veya rejim değişikliğine dahi neden olabilir. Bir ülkedeki banka iflası, diğer ülkelerdeki bankaların da iflas etmesine ve sonunda küresel bir ekonomik krize neden olabilir.
Kelebek etkisi, domino etkisi ve çığ etkisi arasındaki temel farklar, neyin tetiklendiği ve nasıl tetiklendiği ile ortaya çıktıkları sistem, toplumsal ve yapısal farklılıklardan kaynaklanır.
Bu arada bu etkilerin olumlu sonuçlar doğurabileceği de unutulmamalıdır. Bir kişinin diğer kişileri cesaretlendiren bir eylemi, diğer insanların da cesaretlenerek benzer davranışları sergilemesine neden olabilir. Girişimcilik, tarımda yeni bir ürünün yetiştirilmesi, sanayide yeni bir ürünün üretilmesi gibi iyi yönde örnekler de çoğaltılabilir.
Not: Burada yer alan bilgi, yorum ve görüşler yatırım tavsiyesi niteliğinde değildir.